Ranny łoś

Literackiego Nobla Oldze Tokarczuk  przyznano m.in. za "narracyjną wyobraźnię, która wraz z encyklopedyczną pasją reprezentuje przekraczanie granic jako formę życia".

"Świat umiera, a my nawet tego nie zauważamy". Nie zauważamy, że świat staje się zbiorem rzeczy i wydarzeń, martwą przestrzenią, w której poruszamy się samotni i zagubieni, miotani czyimiś decyzjami, zniewoleni niezrozumiałym fatum, poczuciem bycia igraszką wielkich sił historii czy przypadku" . 
Tak mówiła  Olga Tokarczuk podczas swojej noblowskiej laudacji w Sztokholmie, 7 grudnia 2019.

Świat  zawsze umierał  dla kogoś każdego dnia. I dla każdego z innych przyczyn. Wiemy o tym  i w większości uważamy, że takie po prostu jest życie. Jednak historycznie rzecz ujmując, przynajmniej od czasów Oświecenia, świat powoli  i nie bez walki stawał się lepszy, sprawiedliwszy. Nie wszędzie i nie dla wszystkich jednakowo,  ale uwierzyliśmy, że technika uczyni go jeszcze doskonalszym.  I zapomnieliśmy albo nie chcieliśmy pamiętać o kliku elementach nietechnicznych ale koniecznych , aby tak się stało.

Niech ryczy z bólu ranny łoś, Zwierz zdrów przebiega knieje, Ktoś nie śpi, aby spać mógł ktoś.
To są zwyczajne dzieje. Tak kiedyś  nieśmiertelny Hamlet zdiagnozował, proces, który dzisiaj nazywamy postępem cywilizacyjnym.  Problem w tym, że teraz jesteśmy już w takim momencie historii, w którym tym „ rannym łosiem”  jest  nasze naturalne środowisko, do którego wszyscy należymy.   Gdzie podzieje się „zwierz zdrów”, gdy nie będzie już kniei? Kto będzie naprawiał i  czuwał nad równowagą świata,  od której  zależy nasze „być albo nie być”. Takie pytania zadaje nam dzisiaj  współczesny Hamlet/ekolog razem z Olgą Tokarczuk.

                       

Łodzie ratunkowe

Październik w Krakowie to moc literatury: Noc poezji, Festiwal Conrada, a na zakończenie Międzynarodowe Targi Książki. Łodzie ratunkowe w oceanie nieczytania. Poezja, esej, opowiadanie, krótkie zwięzłe formy literackie, oparte na obserwacji wycinka rzeczywistości. W tym roku szczególnie warte polecenia są nowe poezje Marcina Świetlickiego Ale o co ci chodzi?  i  Adama Zagajewskiego Prawdziwe życie. Ich zwięzłość i językowa precyzja mogą sprawić, że zrozumiemy/poczujemy  rzeczywistość bardziej niż czytając opasłe tomy prozy.  

Rzeczywistości będą ideą/tematem przewodnim tegorocznego Festiwalu Conrada. Niby oczywista oczywistość, bo przecież literatura zawsze zajmuję się jakąś rzeczywistością. Problem jednak tkwi w tym, że żyjąc w jednym świecie jesteśmy  w różnych rzeczywistościach, które coraz bardziej się od siebie oddalają.  Prof. Michał Paweł Markowski, Dyrektor Artystyczny  Festiwalu Conrada tak m.in. wyjaśnia ten wybór tematu: Żyjemy w takiej rzeczywistości, jaką sobie w słowach przyszykujemy i nie chodzi tylko o to, że rzeczywistość zmienia się wedle narodowych języków. Chodzi bowiem o to, że ci, którzy podobnie myślą, czują i mówią, żyją w podobnej rzeczywistości, ci zaś, którzy nie mogą się co do najważniejszych spraw zgodzić, mieszkają w rzeczywistościach różnych.[..] Będziemy kładli nacisk na to właśnie,jak literatura, dzięki dostępnym sobie środkom, tworzy różne rzeczywistości i jak te różne, niewspółmierne ze sobą rzeczywistości ze sobą rozmawiają, ze sobą się spierają i ze sobą walczą.  Festiwal Conrada w Krakowie znalazł się wśród pięciu najlepszych festiwali kulturalnych w Europie!

Wiadomość dnia:  Literacka Nagroda Nobla dla Olgi Tokarczuk!

W uzasadnieniu podano, że Pisarkę doceniono m.in. za "narracyjną wyobraźnię, która w połączeniu z encyklopedyczną pasją reprezentuje przekraczanie granic jako formę życia".

Nowa Huta/Nowaja Hutaja/Hucia

Nowa Huta to dziwne miejsce, ambiwalentne. Otoczone geograficznie, mentalnie i kulturowo z jednej strony przez mieszczański, konserwatywny Kraków, z drugiej przez jeszcze bardziej  biedną,  galicyjską wieś, pokłosie Jakuba Szeli/Wyspiańskiego/Orkana/Jalu Kurka... Tym bardziej niekonwencjonalnym (eufemizm) był pomysł,  aby właśnie tutaj zbudować socjalistyczne miasto idealne robotników i chłopów. Być może o to głównie chodziło, by rozbić tę reakcyjną ścianę, która zaraz po wojnie trwała w oporze do wprowadzanych siłą przez komunistów zmian. Ale jednocześnie w tamtych czasach huta stali była synonimem nowoczesności, gospodarczej potęgi.

Obok niej powstawało miasto, które dla większości tam pracujących było ziemią obiecaną. Huta zapewniała własne mieszkanie z kaloryferem i ciepłą wodą  oraz możliwość awansu społecznego przez powszechny dostęp do edukacji, kultury, opieki zdrowotnej. Oczywiście te lewackie rarytasy miały zdemolować przedwojenną mentalność ludu polskiego (dzisiaj suwerena) i uczynić z niego zbiór towarzyszy/towarzyszek radzieckich.

To połączenie huty stali z inżynierią społeczną na przestrzeni 70. lat przyniosło nieoczekiwane przez jej twórców efekty. Huta stali traciła swoje znaczenie aż doszła do granic upadku. Nowa Huta nie została osobnym miastem, ani też bastionem bezbożnych komunistów. Przeciwnie, według badań socjologicznych Nowa Huta jest dzisiaj najbardziej konserwatywną i religijną dzielnicą Krakowa. W sferze symbolicznej i pomnikowej twórcy rewolucji robotników i chłopów czyli poniekąd ideologiczni patroni takich miejsc jak Nowa Huta: Marks, Engels i Lenin, zostali usunięci tak skutecznie, że istnieją wątpliwości czy naprawdę istnieli. Ten paradoksalny dla Nowej Huty chichot dziejów w połączeniu z jej dziedziczonym, tożsamościowym stygmatem daje świetny materiał do napisania jej historii od nowa.

                           

Panny z Wilka 2019

Rany boskie, Wiktor przyjechał!  Ten okrzyk jest leitmotivem najnowszego przedstawienia Panien z Wilka w Starym Teatrze w Krakowie.  Każda z sióstr ma swoje wspomnienia związane z Wiktorem, dla każdej z nich był kiedyś ważną postacią. Niespełnioną miłością, zawiedzioną nadzieją? Teraz jest wspomnieniem młodości, czasów kiedy wszystko było jeszcze możliwe do osiągnięcia. Wiktorów w tym przedstawieniu jest dwóch: ten w którym panny kochały się w młodości i ten powracający po latach "emerytowany kapitan w stanie spoczynku", zarządca w majątku Stokroć.

Julcia (Dorota Segda) jest teraz stateczną mężatką, mówi o sobie "jestem silna, nie ulegam emocjom", Wiktor jest dla niej tylko wspomnieniem/cieniem erotycznych uniesień młodości.  Jola (Ewa Kaim), najbardziej zmysłowa z sióstr, na swój sposób uwodzi Wiktora swoim seksapilem ale dla obojga jest to już tylko towarzyska gra, echo przeszłości. Stanowcza, ostra Zosia (Paulina Puślednik) dla której relacje Wiktora ze starszymi siostrami były (tylko?) polem "naukowych" obserwacji relacji męsko-damskich, teraz jest uwięziona w swojej macierzyńskości,  której nie lubi i z którą sobie nie radzi. Przyziemna Kazia, "najbrzydsza ale najgospodarniejsza" z sióstr, którą chyba dla kontrastu gra subtelna Anna Radwan, kiedyś skrycie zauroczona Wiktorem, była jedyną, która dobrze poznała jego dwoistą naturę. Teraz prowokuje go do wyznań i częstuje konfiturami. Dla najmłodszej Tuni (Natalia Kaja Chmielewska ), Wiktor jest postacią historyczną, starszym mężczyzną, którego można zahipnotyzować zmysłową młodością i ewentualnie obdarzyć pamiątkową fotografią na tle okoliczności przyrody.  Ponad tym siostrzanym teatrem przewija się wspomnienie zmarłej Feli, być może jedynej prawdziwej miłości Wiktora, o jej samobójczą śmierć w nieoczywisty sposób  siostry go poniekąd oskarżają. Śmierć Feli była też dla Panien z Wilka ostrzeżeniem i końcem ich młodzieńczych fascynacji związanych z Wiktorem.

Panowie w tym przedstawieniu są tylko tłem dla niezwykłych sióstr, zwodniczych bachantek, rusałek a przy okazji żon/matek z Wilka. Mają swoje gazety, poglądy, swoją politykę, swoje wojny ale to wszystko jest jakby obok. Świat sióstr jest tak sugestywny, że razem z nimi ulegamy złudzeniu, że Wilko jest ponad czasem i historią. Jedno z najpiękniejszych opowiadań Iwaszkiewicza, po filmie Wajdy, doczekało się bardzo udanej, nostalgicznej i jednocześnie zabawnej  teatralnej adaptacji Agnieszki Glińskiej i Marty Konarzewskiej,  w pięknej "leśnej" scenografii Moniki Nyckowskiej. Aktorki w tym przedstawieniu mają dużo do zagrania (zatańczenia i zaśpiewania również) i w pełni to wykorzystują, są po prostu wspaniałe.

Panny z Wilka według Jarosława Iwaszkiewicza
Reż., oprac. i adaptacja Agnieszka Glińska
Premiera 1 marca 2019 r. w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie
Więcej o spektaklu: https://stary.pl/pl/repertuar/panny-z-wilka/

Lanthimos

Jorgos Lanthimos, sławny grecki reżyser, znany m.in. z Kła, Lobstera i Zabicia świętego jelenia. Teraz można zobaczyć jego najnowszy film Faworyta, obsypany wieloma nagrodami, w tym Oscarem dla Oliwii Colman. Już Kieł był zapowiedzią niezwykłej umiejętności Lanthimosa w budowaniu grozy w oparciu o raczej banalne relacje/zdarzenia, którym potrafił nadać wymiar - noblesse oblige- współczesnej greckiej tragedii. 

W Kle (2009) to rodzina, podstawowa komórka społeczna, zamknięta/odizolowana od świata, z odwróconym pojęciem znaczeń tworzonym przez wymyślony kod językowy jest makabrycznym miejscem opresji. W Lobsterze (2015) Lanthimos przedstawia świat, w którym nie ma miejsca dla jednostek. Samotni ludzie są aresztowani i przenoszeni do dziwnego miejsca nazywanego Hotelem, gdzie mają kilkadziesiąt dni na znalezienie partnera. Jeżeli nie zdołają tego zrobić ulegają "zezwierzęceniu" - zostają przemienieni w zwierzęta,  a na dodatek czekają ich represje (polowania) stosowane przez usankcjonowane pary.



 
Zabicie świętego jelenia jest współczesną parafrazą mitu o Agamemnonie, Klitajmestrze i ich córce Ifigenii, która miała być złożona w ofierze bogini Artemidzie.  Lanthimos poddaje w wątpliwość sens odkupienia win najwyższym kosztem i uświęcenia poprzez ofiarę, będących podstawą  tragedii antycznej i chrześcijaństwa.  Faworyta, najnowszy film Lanthimosa, to jego pierwszy film kostiumowy. Ale kostium jak i cała scenografia służą w nim do podkreślenia skomplikowanych relacji między trzema kobietami: królową Anną Stewart, jej zaufaną damą dworu Sarą Marborough i jej ubogą krewną Abigail. Wielkość tego filmu polega na jego niejednoznaczności. W walce o władzę i przetrwanie nie ma reguł, wszystko zależy od inwencji, inteligencji, spostrzegawczości i sprytu. Dwór jest okrutny i bezwzględny, żeby przeżyć trzeba się schować pod dużą ilością pudru.

Warto oglądać filmy Lanthimosa, jest w nich zawarta wizja świata, kreowana na wzór antyczny a jednocześnie bardzo współczesna, groźna i pociągająca. Jest też kilku artystów kina i kilka filmów, o podobnie wyrazistym spojrzeniu na świat, których warto sobie przypomnieć w związku z Lanthimosem.  Stanley Kubrick:  Lolita (1962), Mechaniczna pomarańcza (1971), Barry Lyndon (1975). Michael Haneke: Funny Games (1997),  Biała wstążka (2009), Miłość (2012), Ukryte (2005), Pianistka (2001).  Lars von Trier: Przełamując fale (1996), Dogville (2003), Melancholia.

                                                 
                                              

Opowieść o dwóch miastach

Żal. Serca wielkie, dusze romantyczne, tylko czegoś brak. W dodatku ta nasza niezwykła umiejętność tracenia, zaprzepaszczania, niewidzenia, nieprzewidywania, etc. połączona z "jakoś to będzie". Potem jest lament, krzyki, oskarżenia, marsze, pochody, czuwania, sztandary, szukanie winnych.  Gdańsk miasto portowe, hanzeatyckie, polskie i niemieckie, wielonarodowe. Port, okno na świat.  Zawsze odróżniało się od innych polskich miast, zwłaszcza w PRL. Miasto,  w którym zaczęła się 2. wojna  i skończyła się komuna. Miasto Lecha Wałęsy i Solidarności. Miasto nadziei . Tego nie wolno zniszczyć.

Londyn. Kiedyś stolica imperium, w którym słońce nigdy nie zachodziło. Miasto kupców i żeglarzy, centrum finansowe świata, miasto przyjazne i wielokulturowe, bo takim się uczyło być i takim się stawało przez całą swoją historię. Ale to wielkie miasto ma swoją konkurencję w postaci miliona małych miast i miasteczek, w których myśli się o świecie zupełnie inaczej. Wielki Londyn pozostanie dalej wielki ale już inny, dalszy i mniej nasz. Po rozstaniu wie się już o sobie za dużo, żeby wszystko zostało jak dawniej.