Ave, Cezar!

Byliśmy zawsze wielkim narodem otoczonym samymi wrogami. Walczyliśmy dzielnie pod Termopilami, Grunwaldem i Kartaginą. Ale zdradzieckie siły i niemoc pseudo sojuszników odebrały nam niepodległość na 1000 lat.Teraz, dzięki  naszym świętym, niezłomnym i wyklętym, jesteśmy wreszcie suwerennym, demokratycznym królestwem Chrystusa pod specjalną opieką Dziewicy. Dawnych wrogów już się nie boimy,  bo wykończy ich wegetariańska dieta, jazda na rowerze, zbytnia dbałość o tak zwaną przyrodę i nadmierna gościnność. Możemy im jeszcze dołożyć efektami  naszej miłości do węgla i oldskulowych samochodów. Bliscy nam kulturowo, demokratycznie wybrani przez swoich suwerenów obecni, prawdziwi przywódcy/ojcowie narodów/patrioci z Chin, Rosji, Węgier, USA i Białorusi pomogą nam w tworzeniu Wielkiego Planu Od Morza Do Morza. Zaś naszym wewnętrznym wrogom, hipokrytom, wichrzycielom i warchołom, którzy pod pozorami troski o niczym nie zagrożone, demokratyczne standardy naszego królestwa, przeszkadzają nam w wypełnianiu woli suwerena,  mówimy "Uważajcie, Brutusy!".

Fragment "Mowy Juliusza Cezara", Williama Shakespeare'a
Wydanie nowe, zmienione, poprawione, w tł. zbiorowym pod red. Marszałka [et al.].
Warszawa: Wydawnictwa Sejmowe, 2016. Projekt dofinansowany ze środków UE.

Cztery filmy, trzy debiuty i jeden nie

Andrzej Wajda był w pewnym sensie symbolistą kina polskiego, coś jak Jacek Malczewski w malarstwie.Umarł też symbolicznie bo 9 października 2016 był ostatnim dniem warszawskiego Kongresu Kultury. Symbolicznie ułożyła się też historia premiery  "Powidoków" (powidoki - wizje optyczne powstające w wyniku intensywnego patrzenia w słońce), ostatniego  filmu A. Wajdy, z nominacją do Oscara 2017,  za - jak czytamy w uzasadnieniu wyboru Komisji Oscarowej -  "przejmującą i uniwersalna historię niszczenia jednostki przez system totalitarny". Premiera światowa tego filmu, odbyła się we wrześniu 2016 w Toronto, później film wędrował po świecie, a większość dochodzących do nas recenzji zaczynała się mniej więcej tak: "Jeden z najznakomitszych twórców w historii kina, zdobywca wielu nagród filmowych – Andrzej Wajda, przedstawia historię człowieka niezłomnego, Władysława Strzemińskiego, pioniera polskiej awangardy, ze znakomitą rolą Bogusława Lindy". Polska premiera Powidoków Andrzeja Wajdy, reżysera, który zawsze robił filmy ważne dla Polaków, ma się odbyć podobno w styczniu albo w marcu 2017 (sic!).

Czekając na mocno spóźnione (dlaczego?) "Powidoki" można się  skupić na oglądaniu  najnowszych i najciekawszych, czterech polskich  filmów, młodych, debiutujących "fabularnie" (poza jednym) reżyserów.  Efekt przeszedł  najśmielsze oczekiwania: cztery znakomite filmy,świetnie zrobione i zagrane, problemowe, do dyskusji. Andrzej Wajda byłby zadowolony, chociaż nie jest to jego kino literacko-malarsko-symboliczne.

 "Kamper"znakomity  debiut fabularny Łukasza Grzegorzka - błyskotliwy, ironiczny i zdystansowany obraz współczesnego, wyluzowanego Piotrusia Pana, testera gier komputerowych.Kiedy lekkość bytu się zawiesza, kampienie jest dobrą strategią na przetrwanie, nie tylko w grach komputerowych. "Niewinni czarodzieje" ery cyfrowej?

 "Zjednoczone stany miłości" Tomasza Wasilewskiego, nagrodzone na Berlinale Srebrnym Niedźwiedziem. Cztery kobiety, cztery życia, cztery niespełnienia i Polska lat 90.tych. Umiejętność wyczucia czasu i budowania metafor/symboli z pozornie nie znaczących zdarzeń, to był znak firmowy Wajdy. Wasilewski też to potrafi.  I jeszcze te wspaniałe aktorki: Dorota Kolak, Julia Kijowska, Magdalena Cielecka, Marta Nieradkiewicz. Nowe "Panny z Wilka", ale czemu aż tak nieszczęśliwe?

"Wszystkie nieprzespane noce" Michała Marczaka. Fabularyzowany dokument o dwudziestolatkach w permanentnej balandze. Formalnie znakomicie zrobiony film z ironicznie życzliwym  spojrzeniem na manieryczny bełkot pokoleniowy, z którego się zwykle wyrasta. Nagroda w Sundance za reżyserię, film, który dzieli widzów na tak i nie, bez stanów pośrednich.

"Plac zabaw" fabularny debiut dokumentalisty Bartosza Kowalskiego. Mocny, drastyczny film o przemocy i złu, które wyłażą nie wiadomo skąd. Paraliżujący "horror społeczny" w środowisku dzieci, bez gotowych diagnoz i odpowiedzi.

Zbierzmy się

"Gdy październik wraz z ciepłą bielizną, zsyła smutek na ciebie doroczny..."  to  udział  w kolejnym Kongresie Kultury,  może przekonywać, że nie tylko powracający cyklicznie październik ma patent na tego typu melancholię. Stworzony przez obywatelską inicjatywę ludzi kultury, pozainstytucjonalny, wynikający z "potrzeby chwili" Kongres Kultury odbył się 7-9 października 2016 w nomen omen Pałacu Kultury w Warszawie, pod mobilizującym hasłem "Zbierzmy się!".

Kongresy kultury  zwoływano w ważnych momentach naszej historii:  "solidarnościowy"
w 1981 został  przerwany wprowadzeniem stanu wojennego i internowaniem wielu jego uczestników, drugi odbył się u progu nowego millenium, w grudniu 2000 roku i reprezentował  jeszcze tzw. kulturę wysoką/akademicką, trzeci, był podsumowaniem dwudziestu lat polskiej wolności i próbą wytyczenia miejsca kultury w życiu publicznym
w dzisiejszej Polsce, zainicjował fundamentalny spór o jej znaczenie i sposoby finansowania,  miał miejsce w 2009 roku w Krakowie.

Wszystkie kongresy kultury były  znaczące i opiniotwórcze. A jednak nic nie zmieni faktu,że w swoim pragmatycznym, mentalnym, cywilizacyjnym  wymiarze  nie były skuteczne i najistotniejsze/strategiczne problemy o których mówiono i pisano nie zostały zrealizowane: obligatoryjna edukacja kulturalna w szkołach i instytucjach kultury z naciskiem na sztukę współczesną, niezależność ideologiczna sztuki, kultury i mediów, poprawa sytuacji  finansowej (kultura jest najsłabiej opłacaną branżą w Polsce, średnia zarobków w 2014 r. wynosiła tu 3 tys. zł brutto, ale jedna czwarta pracowników nie osiągała nawet 2300 zł brutto)  oraz 1%  PKB na kulturę,  nie jako wydatku, ale  zwrotnej  inwestycji w jakość cywilizacyjną społeczeństwa i państwa. Znajdujemy się za to znowu  w czasie sterowania kulturą
w kierunku archaicznych, sentymentalnych i mitycznych paradygmatów. Ich celem jest tworzenie niebiańskiej wspólnoty zjednoczonego po latach upokorzeń narodu, który co jakiś czas i z innych powodów powstaje z kolan. O niebezpieczeństwach i konsekwencjach tego typu działań pisała Maria Janion w proroczym liście do uczestników tegorocznego Kongresu.

Pomimo tych wszystkich niewesołych refleksji, świadomości od lat powtarzanych i niespełnianych  postulatów,  Kongres był spotkaniem ludzi, którzy wiedzą o czym i jak ze sobą rozmawiać. Zaproponowane i demokratycznie wybrane przez uczestników Kongresu ścieżki tematyczne wynikały z najbardziej aktualnych problemów społecznych, takich jak m.in. kultura i demokracja, Europa, migracje, wielokulturowość, odbiorcy/uczestnicy/użytkownicy, organizacja/samoorganizacja/instytucjonalizacja, nowe technologie w kulturze. Niezwykle dramatyczna była opowieść Jarosława Mikołajewskiego o mieszkańcach włoskiej wyspy Lampedusa niedaleko Sycylii, którzy  ofiarnie i z poświęceniem pomagają uchodźcom przypływającym do nich codziennie. Wyczerpani, w złym stanie fizycznym, potrzebują opieki,  a ta niewielka społeczność Lampedusy, na przekór własnym "turystycznym" interesom,  z pełnym zrozumieniem stara się im  ją zapewnić. Ważna część tematów Kongresu dotyczyła zmiany podejścia do kultury dziecięcej: "Dziecko - współczesny odbiorca kultury", "Jakiego kina dla dzieci w Polsce chcemy?", "Czy kultura dla dzieci ma płeć?", "Przekraczanie granicy dzieciństwa". Istotnych tematów w tym obszarze było tak wiele, że  zgodzono się z  potrzebą zorganizowania osobnego kongresu,  dotyczącego tylko kultury dzieci i młodzieży.

Być może był to  ostatni  organizowany w tak szerokim zakresie  kongres kultury, gdyż według statystyk organizatorów ponad  60% jego uczestników ukończyło 50 lat (sic!) i nowa zmiana pokoleniowa zaproponuje w przyszłości inną formę debaty o kulturze.
Kongres sformułował ponad 100 postulatów wobec władzy centralnej i lokalnej, instytucji kultury, szkół, biznesu i twórców. Najważniejsze to:

•    Zwiększenie roli edukacji dla kultury i poprzez kulturę.
•     Wzmocnienie roli instytucji upowszechniających kulturę.
•     Przeznaczenia na kulturę 1 proc. podatku CIT.
•     Mocniejsza walka z dyskryminacją kobiet, także w instytucjach kultury.
•     Objęcie twórców niezatrudnionych na etatach ubezpieczeniami społecznymi.
•     Wypracowanie sposobów integracji imigrantów i lepsza ochrona mniejszości etnicznych.
•     Poważniejsze traktowanie kultury dla dzieci i dzieci jako odbiorców kultury.

• Kongres Kultury
  Warszawa, 7-9 października 2016

• Kongres Kultury
  Kraków, 23-25 września 2009

• Kongres Kultury
  Warszawa, 7-9 grudnia 2000

• „Solidarnościowy” Kongres Kultury
  Warszawa, 11-13 grudnia 1981

 

Posłaniec

Sztuka to najlepszy sposób ignorowania życia jak mówi Fernando Pessoa w "Księdze niepokoju". Zdarzyło mi się niedawno zignorować  "dzień dzisiejszy" i  po raz któryś zobaczyć "Posłańca", akurat "leciał" w TVP Kultura. Trzeba zresztą przyznać, że stacja ta trzyma całkiem niezły poziom  filmowy."Posłaniec" Josepha Loseya (1971, Grand Prix w Cannes),  to jeden z tych filmów, o których można powiedzieć, że jest doskonały w każdym elemencie: reżyserskim, aktorskim, scenariuszowym, scenograficznym i (lost but not least) i muzycznym. Losey tworzył filmy wysmakowane estetycznie,  o szczególnym psychologicznym klimacie zagrożenia, niedopowiedzenia i tajemnicy. Scenariusze pisali dla niego znakomici dramaturdzy m.in.  noblista Harold Pinter,  twórca tzw. „komedii zagrożenia” (comedy of menace), obnażającej pozorność komunikacji między ludźmi i dramatyczną bezradność człowieka zarówno wobec świata zewnętrznego, jak i własnej podświadomości.

W "Posłańcu" stworzył Pinter dwa wątki czasowe (ten sam zabieg powtórzył w późniejszej "Kochanicy Francuza"), dzięki czemu  pozornie nieistotne zdarzenie "wieku młodzieńczego" nabrało cech dramatyzmu i miało swoje konsekwencje przez całe życie tytułowego posłańca. Przypuszczam, że ulegamy  magii tego filmu ponieważ  każdy ma w swoim życiu  przynajmniej jedno  zdarzenie, niby  dawno zapomniane i nieistotne, a jednak w jakiś sposób decydujące. Każdy z nas był też kiedyś nieświadomą, wtłoczoną w poczucie winy i "robioną w konia" postacią dramatu, którego zrozumienie było bolesne i zajęło sporo czasu . Nieprzemijający urok tego filmu polega też na tym , że z upływem czasu,  dostrzegamy w nim  co raz więcej ukrytych znaczeń i  za każdym razem, oglądając go, gdzie indziej widzimy sedno dramatu. W "Posłańcu"  pozornie letnim i niespiesznym, ulegamy intensywnym emocjom, bo wszystkie postacie w tym filmie są ważne i tworzą precyzyjną całość, jak w muzyce Bacha, do której nawiązują w tym filmie kompozycje Michela Legranda.

Losey miał swoich ulubionych aktorów, którzy w tamtym czasie, przełomie lat 60. i 70. byli już znakomici/kultowi i  takimi pozostali do dzisiaj.
Nawet po latach ogląda się ich wspaniale: Julie Christie, Alan Bates (w "Posłańcu" i "Z dala od zgiełku"), Dirk Bogarde w "Służącym", Alain Delon w "Panu Klein"... Jest w  "Posłańcu"  kilka zniewalających scen i zdań ("Nothing is ever a lady's fault"), kilka  uniesień za sprawą  muzyki Michela Legranda  i  urody  krajobrazu,  jak z  Moneta.

Pole maków” (Coquelicots)
olej 1873, Claude Monet, Muzeum d’Orsey

 Posłaniec (1971)
reż. Joseph Losey
scenariusz: Harald Pinter wg powieści L.P. Hartleya
muzyka: Michel Legrand
zdjęcia: Gerry Fisher
w rolach głównych : Julie Christie, Alan Bates, Michel Redgrave, Edward Fox, Dominic Guard

Wsola

Rzecz wydała mi się o tyle paradoksalna, że droga  krajowa nr 7, to dla mnie teraz żywa egzemplifikacja "Siódemki" Ziemowita Szczerka*, powieści pełną gębą gombrowiczowskiej. Ojczyzna nasza, dumna i na nowo odrodzona, "Siódemką" przepołowiona, od Tatr do Bałtyku. A w środku niej Mazowsze, kraina płaska i rozległa,  gdzieniegdzie wierzbą płaczącą, bocianem  lub billboardem zabawnym udekorowana. I wśród tego krajobrazu sielskiego i sennego Wsola, z której  Gombrowicz wyjechał w 1939 r. i nigdy już do niej nie wrócił.

A jednak Szczerek Ziemowit, chociaż tyle interesujących zjawisk na owej "Siódemce" po gombrowiczowsku dojrzał, to akurat, za Radomiem się zagapił i Muzeum we Wsoli  patrona swego,  myślę mistrza nawet,  nie dostrzegł. Bo któż by się spodziewał, że wśród tych równin mazowieckich, arcy polskich, taka postać zaistnieć by tam mogła, językiem dziwnym mówiąca. [...]"A wszem wobec Bohaterstwo nasze ukazywać, bo Bohaterstwo nasze wroga przemoże, Bohaterstwo, Bohaterstwo Bohaterów naszych nieodparte, niezmożone trwogą moce piekielne napełni, które przed Bohaterstwem naszym  zadrżą i ustąpią! (Porwali się więc, a pierwszy Minister, drugi Pułkownik, trzeci Radca i krzyczą: - Bohater, Bohater, Bohaterstwo!) Ja na kolana padłem."[...]**

Muzeum Witolda Gombrowicza
we Wsoli koło Radomia

 Muzeum Witolda Gombrowicza  powstało w 2009 r. , w dawnym wsolskim dworze Jerzego Gombrowicza, brata pisarza i jego żony Aleksandry. Jak podano w przewodniku mieści się ono  "w rezydencji pałacowej, usytuowanej w zabytkowym parku. Oglądać w nim można ekspozycję biograficzną „Ja, Gombrowicz”, na którą składają się nie tylko cenne pamiątki po Gombrowiczu, ale również fragmenty jego tekstów, komentujące życie i twórczość autora „Kosmosu”. Pewnie by się zdziwił, że w kraju naszym sienkiewiczowskim i dla niego kącik się znalazł.

Muzeum Witolda Gombrowicza
we Wsoli koło Radomia

Jeżeli zdarzy wam się jazda  drogą krajową Nr 7, np. z Krakowa do Warszawy albo odwrotnie, nie przegapcie Wsoli, miejscowości koło Radomia,  bo tam jest trochę o Nim, a On  niby z naszych, ale jakby nie nasz, obcy mimo wszystko i coraz bardziej,  niestety.

 *Ziemowit Szczerek, Siódemka,
  Kraków, Korporacja Ha!art, 2014

**Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk,
Witold Gombrowicz Dzieła T.3, red. naukowa Jan Błoński
Kraków, WL, 1986, s. 67

Multikulti

Mieszanie ras, języków, kultur, obyczajów jest wynikiem nieustannych zmian i konfliktów, które są nie do uniknięcia, zwłaszcza tam, gdzie emigranci stanowią dużą część społeczeństwa  i mimo problemów mają  istotny udział w bogactwie kulturowym i gospodarczym. Najczęściej źródłem najgorszych tragedii/wojen są rozniecane przez polityków/proroków/autokratów konflikty na tle religijnym, rasowym, cywilizacyjnym, etnicznym, etc.  I zawsze znajdą się wyznawcy/wykonawcy gotowi się dla nich poświęcić . W każdej społeczności znajdują się  też niestabilni psychicznie frustraci, dla których istnienie ideologicznych i religijnych reżimów (których wcale nie muszą być wyznawcami), jest znakomitym  pretekstem do działania a czasem nawet je sankcjonuje.

Kiedy w Dzień Bastylii , Tunezyjczyk ze stałym pobytem we Francji rozjechał ciężarówką kilkadziesiąt  osób na Bulwarze Anglików w Nicei, polski minister spraw wewnętrznych orzekł, że to tragiczne zdarzenie jest skutkiem uprawiania polityki wielokulturowej, LGBT i tak zwanej poprawności politycznej prowadzonej przez Zachód. Wielokulturowość według naszego ministra  polega na tolerowaniu obcych kulturowo osobników,  którzy nie identyfikuj europejskimi/chrześcijańskimi wartościami i przez to stwarzają śmiertelne zagrożenie. Na dodatek liberalny, lewacki Zachód  traktuje ich pobłażliwie i zamiast wszystkich bezwzględnie karać/wyrzucać/zamykać/ograniczać,  organizuje jakieś śmieszne wiece przeciw nienawiści, składa kwiatki, roni łzy i maluje kolorowymi kredkami (sic!) infantylne hasełka. To proste wytłumaczenie przyczyn istnienia terroru  jest możliwe gdy uważa się, że problemu by nie było, gdyby cały świat należał do białych katolików, najlepiej Polaków.

Nasz minister walczy na swój sposób przeciw zagrażającej nam fali uchodźców, która mogłaby islamizować nasz kraj. Muzułmanów znamy przecież z powieści Sienkiewicza, więc minister wie do czego są zdolni i  jak z nimi   postępować  i może też  po chrześcijańsku pouczać i udzielać dobrych rad krajom, w których żyją ich miliony i na dodatek cały czas ich przybywa . Minister wie też co nasze społeczeństwo myśli o wielokulturowości, poprawności politycznej i LGBT ponieważ czerpie informacje od zaprzyjaźnionych środowisk  wywodzących się z grup kibicowskich, Młodzieży Wszechpolskiej, ONR i całej rzeszy prawdziwych patriotów.  Polska gościnność i tolerancja wobec przedstawicieli innych kultur w ich wydaniu jest zresztą powszechnie znana i stanowi najskuteczniejszą anty emigrancką zaporę.  Problem w tym, że inne kraje do których my z kolei chcielibyśmy wyjeżdżać a niektórzy nawet (a fe) emigrować, też mają swoich patriotów,  niekoniecznie  nam przychylnych.

Przekonywanie, że całe zło świata bierze się z wielokulturowości i poprawności politycznej  bywa też ryzykowane  dla  samej władzy ponieważ w jakiejś perspektywie czasowej  każda opcja  może być uznana za obcą (już teraz jesteśmy "posortowani")  i  bez skompromitowanych wcześniej eufemizmów: wielokulturowości, poprawności politycznej (i niezależnych sądów),
w najlepszym przypadku zostanie strącona w niebyt. Lepiej już konsekwentnie winę zrzucać na Tuska.

                                                      

Kapelusik, konik, kawiarenka

Z okazji 25. lecia Międzynarodowego Centrum Kultury, Kraków zastanawiał się nad swoimi ambicjami,  dziedzictwem, tożsamością, przyszłością  i znaczeniem w Europie Środkowej, podczas dwudniowej konferencji pod nazwą "Kraków i świat". Szanowne grono zaproszonych gości z kraju i ze świata w swoich wypowiedziach doceniło zwłaszcza galicyjskie  klimaty miasta, wyczuwalne  m.in. w sławnych krakowskich kawiarniach. Przedstawiciele  miast zaprzyjaźnionych, z Wiednia, Lwowa i Lublany, przy całej atencji dla Miasta Gospodarza, uznali jednak,  że u nich kawiarnie są równie dobre, a może nawet lepsze od krakowskich. Dostojni paneliści byli też raczej zgodni (bez wdawania się w szczegóły), co do wyjątkowej pozycji Krakowa w świecie, chociaż głos odrębny wygłosił gość z Nowego Jorku, który dość obcesowo poinformował zebranych, że w USA o Krakowie nikt nie słyszał. Bardzo ciekawie w tym kontekście zabrzmiała sentencjonalna wypowiedź japońskiego polonisty, który oznajmił, że w Japonii największą wartość ma to, co nieznane/nieodkryte, czyli we współczesnym/wirtualnym znaczeniu, po prostu to, czego nie ma w Google. Uczona z Jerozolimy uświadomiła zebranym, że dla objętych bezwzględnym zakazem kontaktów z tubylcami i specjalnie chronionych, młodych turystów z Izraela, Kraków jest zaskakującym/szokującym swoją żywotnością miastem - przystankiem, w drodze do/z Auschwitz.

W panelu literackim zastanawiano się nad obrazem Krakowa w polskiej i obcej literaturze. I tutaj zaskoczeniem/sensacją dla zgromadzonej publiczności była obecność nieznanego szerzej Johna Hopkina, brytyjskiego pisarza, którego przedstawiono jako miłośnika polskiej i środkowoeuropejskiej literatury, który jest autorem nieznanego u nas utworu o intrygującym tytule "Nawet wrony kraczą Kraków"("Even the Crows Say Krakow"). Jego powieść "Zatopiona zima" została już jednak zauważona i wydana w krakowskim "Znaku". Fragment anonimowej recenzji, wskazuje, że powieść ta może być ciekawym przyczynkiem do badań nad potencjałem kulturowym miasta: "Istnieje miasto w nieustannie zmieniającej się i nękanej wstrząsami różnorakimi Europie Środkowej: obciążony historią i kulturą Kraków. Od kilku lat przeżywa intensywne oblężenie za sprawą zagranicznych turystów, których kuszą opowieści o tym historycznym mieście bądź nieco niższe ceny niż w większości europejskich metropolii. Pośród tłumów głośnych, upojonych napojami z chmielu, rozrywkowych, hedonistycznie kłębiących się na krakowskim rynku i zaludniających co modniejsze kluby turystów można odnaleźć prawdziwych pasjonatów, którzy z szeroko otwartymi oczami duszy przechadzają się ulicami i próbują zmierzyć się z pojęciem „genius loci". Złośliwcy (ekolodzy) mówią, że krakowski genius loci jest bardzo wyczuwalny, bo unosi się  na  benzo(a)pirenie.

W ciekawym panelu "Kraków miastem przyszłości" rozmówcy zgodzili się ze stwierdzeniem, że największą wartością miasta są jego mieszkańcy i w Krakowie należy zastanowić się nad zahamowaniem tendencji do wypierania mieszkańców przez turystów, zwłaszcza w centralnych punktach miasta, które już dzisiaj rażą jarmarczną sztucznością. Bogactwem miasta są przemysły kreatywne. Ale kreatywność nie może być rozumiana jako indywidualna zdolność do działań innowacyjnych bez systemowego wsparcia państwa i samorządów. Na koniec refleksja prof. Jerzego Hausnera,  ważna w kontekście postępującej komercjalizacji kultury, że nie wszystko to, co przynosi zysk jest dobre dla miasta i generuje jego rozwój.

Zakończeniem całej konferencji był wykład "Kraków - miasto ambicji" Charlesa Landry’ego, światowej sławy autorytetu w kwestii wykorzystania wyobraźni do generowania trwałej zmiany w mieście, autora  "Miasta kreatywnego".  Czynniki budujące sukces miasta: wyobraźnia, pasja, ambicja połączona z otwartością, motywacja, łączenie tradycji z innowacyjnością, spójność społeczna. Proste.

W konferencyjnym ferworze umknęły argumenty na rzecz europejskości Krakowa, którą "wytwarza" sam Szacowny Jubilat czyli Międzynarodowe Centrum Kultury, broniąc jak samuraj kulturalnego dziedzictwa przed naporem przetaczającego się przez krakowski Rynek badziewia. Najnowsza, znakomita wystawa  prezentowana w MCK "Max Ernst. Sny ornitologa"  jest tej obrony najlepszym przykładem.

                                   

Dobra zmiana

Jednym z osiągnięć ostatnich 25. lat było mozolne wpisywanie Polski w konteksty cywilizacyjne, historyczne i kulturowe Europy.  Po wejściu do Unii Europejskiej zaczął się dla nas czas otwarcia dla siebie i dla świata. Polska kultura a zwłaszcza współczesny teatr i sztuki wizualne były /są  najlepszą wizytówką naszej obecności w świecie. I nagle okazało się, że mamy tyle ciekawych rzeczy do pokazania, sobie i światu. Mieliśmy satysfakcję, że do różnych miejsc na świecie dociera polski film i teatr, że są obecni polscy artyści, bywają polskie książki.  W Polsce też zaczęły się zapełniać ludźmi nowe muzea, filharmonie i galerie sztuki, które obok zabytków, parków i architektury, zaczęły tworzyć ciekawą przestrzeń publiczną  o docenionym znaczeniu. Czegoś nam jednak zabrakło w" bazie i nadbudowie, bo postanowiliśmy  mimo wszystko wskrzesić nasze narodowe demony, lekko tylko  uśpione europejskim znieczuleniem.

Piotr Uklański, Naziści
"Zachęta" Galeria Narodowa, 2000r.

Zaczęliśmy wszędzie  od nowa  budować starą "dobrą zmianę", również w historii, kulturze i języku. Powracamy znowu do gloryfikowania narodowych nieszczęść, przegranych powstań, postaci wyklętych, spisków, zdrad, targowic, napuszonych sloganów. Powróciliśmy do naszego narodowo-katolickiego  zaścianka z całą jego zapiekłą ksenofobią i nietolerancją. Odwróciliśmy się tyłem do problemów i standardów współczesnego świata, przekonani o własnych racjach, wyjątkowości i złudzeniu, że "nasza chata z kraja". Dokonujemy semantycznych rewolucji nazywając ułamek społeczeństwa - narodem/suwerenem, łamanie prawa - jego obroną, dewocyjną kazuistykę - religią, wykluczenie i nepotyzm - miłością bliźniego, zatruwanie powietrza i wycinanie drzew - ochroną środowiska, hejt i nienawiść - patriotyzmem,  ramotę i nadęcie - sztuką. Na koniec tej jeremiady - pocieszenie: otwarto w Krakowie, dzięki determinacji wspaniałej Zofii Gołubiew, kawałek Maisons-Laffitte - Pawilon Józefa Czapskiego, uroczego człowieka, artysty, humanisty. Emigranta.

Pawilon Józefa Czapskiego,
Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie
ul. Piłsudskiego 12

Europejska Stolica Kultury

Od jakiegoś czasu Wrocław stał się dla nas celem wypraw teatralnych, ze względu na niebywały repertuar wystawianych tu przedstawień. Lupa, Zadara, Marciniak, Miśkiewicz, wszyscy w jednym mieście, w jednym teatrze i do tego w świetnej formie.  Genius loci Europejskiej Stolicy Kultury? Tym razem z dwumiesięcznym wyprzedzeniem udało nam się zdobyć bilety na "Śmierć i dziewczynę", sławne już ze względu na "obyczajową prowokację" przedstawienie w reż. Eweliny Marciniak, adaptację  dramatów Elfriede Jelinek, austriackiej noblistki z 2004 r. Nasze pierwsze zetknięcie  z teatrem Marciniak też dotyczyło  Jelinek, a konkretnie spektaklu wg  powieści "Amatorki",  parę lat temu podczas krakowskiego festiwalu teatralnego "Boska komedia". Pamiętam to przedstawienie, ponieważ  już wtedy widać w nim było  było rękę mistrza. Jelinek nie jest łatwa do czytania, a tym bardziej do przełożenia na teatr. Marciniak czuje ten tekst i wie o co chodzi w brutalnej i ekspresyjnej stylistyce Jelinek. Hipokryzja, opresja, różne formy przemocy: fizycznej, psychicznej, ekonomicznej, kulturowej, to tematy , które przewijają się w przedstawieniach Marciniak. Tym niełatwym do przełożenia na język teatru sprawom  potrafi nadać niezwykle atrakcyjną (i prowokacyjną) formę: scenograficzną, choreograficzną i muzyczną.

Ma przy tym rękę do aktorów, których potrafi przekonać/zmusić do wzniesienia się na szczyty (dosłownie) aktorskich możliwości. Konsekwentnie dobiera literaturę do swoich przedstawień, tak aby tworzyły spójny obraz  jej widzenia  i interpretacji świata. Zupełnie niemolierowski "Skąpiec", w którym tytułowa postać nie jest sknerą ale kimś wykorzystywanym przez rodzinę nierobów, Izabela z wiktoriańskiego  "Portretu damy" Henry James'a jest bardzo współczesną osobą, która zatraca się w bogactwie świata pozorów,  uczuciowe relacje kobiet i mężczyzn z "Amatorek"   mają coś z terapii uzależnień w wersji glamour.

"Amatorki", E. Jelinek
reż. E. Marciniak, Teatr Wybrzeże, Gdańsk, 2012

W "Śmierci i dziewczynie" postać niespełnionej artystki/pianistki, której obsesja doskonałości, podsycana przez toksyczne relacje,  uzewnętrznia się w obsesyjnej seksualności. A wszystko to zanurzone w muzyce Schuberta, granej na żywo z dwóch fortepianów, efektownej scenografii/choreografii Dominiki Knapik. Wszystkie role w tym przedstawieniu są trudne i wszystkie są zagrane znakomicie: ostro, logicznie, precyzyjnie, na granicy ryzyka i last but not least w duchu Jelinek. Małgorzata Gorol w roli Córki/Nauczycielki /Królewny Śnieżki/Masochistki  stworzyła postać archetypiczną, która,  być może, jak całe to przedstawienie, również ze względów pozateatralnych,  przejdzie do historii.

Warto jechać do Wrocławia, bo akurat w tym mieście zdarzą się wam  teraz przygody kulturalne już na Dworcu Głównym: peron trzeci, "Wszystko na sprzedaż" Wajdy i ostatni bieg Zbigniewa Cybulskiego do odjeżdżającego pociągu . Dla tych, którzy wiedzą i znajdą  (bo informacji nie ma żadnej )"Medytacja i ekspresja",  dworcowa wystawa, na której można zobaczyć m.in. obrazy Fangora, Opałki, Sosnowskiego i rzeźby/instalacje  Szapocznikow i Abakanowicz.

'Śmierć i dziewczyna", E. Jelinek
reż. E. Marciniak, Teatr Polski, Wrocław, 2015

Wrocław jest Europejska Stolicą Kultury 2016 i zdobył to miano rywalizując do końca m.in. z Katowicami, które dzięki przemyślanym inwestycjom w kulturę zmieniają swój "kopalniany" wizerunek" nie tracąc jednocześnie swojej industrialnej tożsamości. Mamy mało czasu, ale zatrzymujemy się jeszcze ,żeby zobaczyć budynki/ikony nowych Katowic:  Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia,  Muzeum Śląskiego i Biblioteki Uniwersyteckiej. Jesteśmy pod wrażeniem  nowoczesnej, funkcjonalnej architektury i tego,  jak  znakomicie  adoptuje się do starych Katowic, nadając im jednocześnie zupełnie nową jakość. Na koniec jeszcze rzut oka na afisz z repertuarem "Teatru Śląskiego"... a w nim skandaliczna  "Morfina" Szczepana Twardocha,  tutejszego pisarza/celebryty,  w reż. Eweliny Marciniak.

Wracamy  z nadzieją, że nawet jak przestaniemy już  mieć u siebie Europejską Stolicę Kultury, to kultura z akcentem na "europejska" tutaj pozostanie, przynajmniej w teatrze.

Wojciech Fangor, "M88", 1969

Czy Tołstoj był Anglikiem?

Roman Cieślewicz  Krzyżacy

Kiedy słychać,że kultura ma być przede wszystkim narodowa, ma podkreślać naszą wielkość i dumę,  prostować kolana, etc.,   możemy podejrzewać  że znowu mamy do czynienia ze stanem umysłu, który jest zaprzeczeniem tego, czym jest kultura. Wolność wypowiedzi, krytyczne myślenie, swoboda interpretacji to są podstawy  każdej  kreatywnej twórczości, nie tylko artystycznej. Oczywiście, że kultura miała zawsze jakichś sponsorów/mecenasów, ale tworzenie cenzury prewencyjnej  na podstawie  manipulacji co jest a co nie jest narodowe, ma zwykle skutek odwrotny do zamierzonego. Kładzie ją na kolana i marginalizuje. Na szczęście nie da się dzisiaj w całości narzucić jednego sposobu myślenia, działania,  administracyjnego sterowania. Państwo nie jest  też  jedynym mecenasem kultury, ale nadal jednak "misyjnie" najważniejszym.  I wydawałoby się, że przynajmniej u nas po latach doświadczeń powinno być jasne, że kultura naznaczona  autorytaryzmem jednej opcji światopoglądowej,  staje się  tylko propagandą.

Czy  na przykład Brytyjczycy, do których teraz się tak odwołujemy, zastanawiali się kiedyś nad patriotyzmem Szekspira, którego najsławniejsze dramaty rozgrywają się poza  ich krajem, Hamlet jest Duńczykiem, a Romeo nawet Włochem? BBC wypuszcza publicystykę i ekranizacje swoich i obcych   klasyków, w taki sposób, że brytyjskość, nie tylko w sferze języka stała się kategorią uniwersalną. Doszło już nawet do tego, że po ostatnim miniserialu "Wojnie i pokoju" (znakomitym!)  wyprodukowanym przez BBC w 2016 r.  zaczęto się zastanawiać, czy Tołstoj nie był przypadkiem Anglikiem.

Może teraz, w ramach rekompensaty za obcięcie socjalu dla naszych rodaków, należałoby zaproponować Brytyjczykom  zrobienie "czegoś naszego", na początek, żeby  coś zrozumieli  proponuję "Sławę i chwałę" Iwaszkiewicza, który u nas z powodu moralnej dwuznaczności jest obecnie  nie do ruszenia,  ale oni nie muszą go przecież lustrować.  My natomiast wielkodusznie i z godnością powrócimy  do narodowego  celebrowania klęsk, szukania zdrajców/winowajców i odbierania im nienależnych  orderów.

                                         

#przyszłość

Co takiego w nas jest, że w 21. wieku tkwimy nadal w  swoich anachronicznych lękach i fobiach? Pośród świętych zaklęć, religijnych obrzędów i snów o potędze  mamy tyle pogardy dla siebie samych i wszystkich mniej lub bardziej wyimaginowanych wrogów ze Wschodu i Zachodu.

Nie rozumiemy świata, z ufnością  dziecka  wracamy do cudownie odrealnionej   przeszłości,

wierząc w  "dobrą zmianę", której dokonają za nas  muzealne postaci posługujące się infantylną narodowo-powstańczą  i religijną retoryką. Problem w tym, że nie jesteśmy dziećmi i naszego infantylizmu wynikającego z pogardy, obojętności, niewiedzy i lenistwa,  nikt nam nie usprawiedliwi.

Inni pójdą dalej, a my zostaniemy w tym samym przedszkolu na następne kilka lat (za zgodą rodziców, oczywiście).

Po 1989 r. wiele w Polsce się zmieniło, również na lepsze. Jesteśmy w Europie, która narzuca nam (jeszcze, na szczęście) cywilizacyjne standardy, ale czy potrafi nas obronić przed nami samymi? Po fakcie wykonujemy gesty sprzeciwu wobec łamania zasad, które przez lata uznawaliśmy za oczywiste i bezdyskusyjne. Ale to łabędzi/lemingów śpiew i mocno spóźniona reakcja  "zielonej wyspy". Zapadniemy teraz  w czteroletni (o ile nie dłuższy) sen zimowy, po którym obudzimy się bardziej "nowocześni" i bardziej "razem"?

Kultura i edukacja nie były u nas nigdy priorytetem żadnej władzy, chociaż od wielu lat każda odmienia słowa: społeczeństwo, obywatel, wolność,tolerancja,  innowacyjność. To w nich tkwi klucz do "dobrej zmiany". I nie będzie żadnego "razem" ani "nowocześnie" jeżeli tego nie zrozumiemy. Będziemy dalej tkwić w uprzedzeniach, nieufności, folwarcznych układach i zależnościach od bardziej lub mniej "dobrych panów". W 21. wieku czas autorytarnych władców już dawno przeminął, a tam gdzie oni jeszcze są, zamieniają swoje kraje w anachroniczne,  okrutne skanseny, z których wypływają rzesze zdesperowanych ludzi w poszukiwaniu lepszego miejsca do życia.

Plac Bohaterów, reż. K. Lupa
Teatr Narodowy, Wilno

Podczas grudniowego (2015)  festiwalu teatralnego "Boska Komedia", większość prezentowanych przedstawień odnosiła się do  bardzo aktualnych problemów: nierówności, biedy, agresji, przemocy, marginalizacji, ekologii. I chociaż posługiwały się one głównie tekstami z ubiegłych wieków, to  brzmiały zaskakująco aktualnie/nowocześnie i przejmująco. Współcześnie "dekadencko" zaistnieli m.in. "Francuzi" Warlikowskiego według Prousta, z problemami z czasów paryskiej  Belle Époque, które u nas dzisiaj wywołują jeszcze skandal i wzniecają krucjatę różańcową oburzonych obrońców moralności. "Wróg ludu" poczciwego Ibsena ( Stary Teatr, reż. J. Klata) mógłby być przedmiotem badań antropologicznych nad kondycją współczesnego aktywisty i społeczeństwa obywatelskiego. Genialne przedstawienie "Wszystko powiem Bogu" na motywach Nie Boskiej Komedii niezawodnego duetu Strzępka/Demirski (Stary Teatr),to my tu i teraz w Polsce, z odwiecznym dyskursem między Hrabią i Pankracym, a w "kącie historii" ogłupiała panienka z tatusiem przy kserografie, ucieleśnienie (i to jakie!) ciemiężonego ludu. Krystiana Lupę można zobaczyć w Krakowie już tylko okazjonalnie niestety. Tym razem przywiózł na festiwal "Plac Bohaterów", sztukę Thomasa Bernharda,  którą reżyserował w Teatrze Narodowym w Wilnie. Ten egzystencjalny, rozliczeniowy dramat w wykonaniu znakomitych litewskich aktorów zabrzmiał przejmująco, a końcowy trzask rozbitego szkła wśród narastającego wrzasku "narodowych patriotów" zwielokrotnił jeszcze swoją moc symboliczną.

"nie-boska komedia.Wszystko powiem Bogu"
reż. M. Strzępka, Stary Teatr, Kraków

Może przez następne cztery lata (oby) odrobimy  wreszcie lekcję z "prześnionej rewolucji", bo logikę,  historia poćwiczy na nas na pewno. Świadomie wracam po raz kolejny do książki Andrzeja Ledera "Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historii",
bo w niej zawarte są wszystkie "nie przetrawione" problemy/demony z naszej historii,  z którymi musimy się uporać/przemyśleć, aby stać się świadomym społeczeństwem w demokratycznym państwie. A potem będzie "# przyszłość. Bitwa o kulturę".  Ten fascynujący zbiór rozmów Romana Pawłowskiego z elitą polskiej inteligencji być może daje nadzieję, że świat można zmieniać na lepszy, a najbardziej racjonalną siłą  napędową tej zmiany -  w wersji dla optymistów -  jest kultura.  Parafrazując klasyka, kolędujmy radośnie:  Pychę rzuć i ku kulturze ty się zwróć. Szczęśliwego Nowego Roku!